Dürtüsellik

Dürtü Nedir?

Dürtüsellik, bedenimizde fizyolojik veya ruhsal ihtiyaçlarımızı gidermek için davranışlarımızı amaca yönelten mekanizmalarımız bulunur. Örneğin acıktığımızda yemek yeme dürtüsü hissederiz ve örneğin önümüzde bulunan krakerden almaya yöneliriz. Dürtüler doğuştan da gelir ve bir bebeğin davranışları tamamen dürtüseldir. Böylece bebekler de ihtiyaçlarını ve bu ihtiyacı nasıl karşılayacağını “dürtüsel” olarak bilir. Fakat her insan büyüdükçe he≥ beyin gelişimi hem de sosyal öğrenmelerle bu dürtüleri ertelemeyi, sıraya koymayı ve baskılamayı öğrenir. Psikolojide bu beceriye “Dürtü Kontrol Becerisi” denir. 

Dürtüsellik Nedir?

Dürtüsellik, dikkat bozukluğu, plansız hareket, sonucu düşünmeden karar verme, sabırsızlık, aniden hareket etme gibi özelliklerle kendini gösteren bir yaklaşımdır. Dürtülerin tüm insanlarda bulunduğunu ifade etmiştik, dürtüsel davranışlar da zaman zaman sağlıklı bireylerde de görülebilecek bir davranıştır. Dürtüsellik ise kişinin çeşitli özellikleriyle de bağdaşır şekilde ortaya çıkmaktadır.

Dürtüsel bireyler; bir davranışa karar verirken aceleci davranırlar, riskleri iyi düşünemeyebilirler veya riskli bir sonuca karşı diğerlerinden daha kayıtsız kalabilirler. Diğer insanlara göre anlık zevkleri beklemeleri gereken ama sonucunda daha büyük bir zevke daha çok tercih ederler. Örneğin psikolojide sıklıkla adı geçen, çocuklarda kendini kontrol etme düzeyini ölçmek amacıyla yapılan “Marshmallow Testi” adında bir test vardır. Bu testte çocuklara eğer hemen yemeyi tercih ederlerse 1 şekerleme, fakat biraz beklemeyi ve sabretmeyi başarırlarsa 2 şekerleme yiyebilecekleri söylenir. İşte dürtüsel bireyler, bu örnekteki şekerlemeyi daha az olsa da hemen yemeyi tercih ederler şeklinde örneklendirebiliriz. 

Eğer siz de Dürtü Kontrol Becerisi konusunda destek almak istiyorsanız yüz yüze veya whatsapp görüntülü konuşma üzerinden ücretsiz 15 dakikalık ön görüşme randevusu alabilirsiniz.

Psikolojide dürtüselliğin 3 boyutu açıklanır. Birinci boyutu; hiç düşünmeden yapılan ani davranıştır, bu motor aktivasyon boyutu olarak adlandırılır (örneğin karşıdakinin sözü bitmeden söze başlama). İkinci boyutu dikkattir, dürtüsel bir davranışın dikkatsizlik sebebiyle ortaya çıkmasını ifade eder (örneğin ödevini yapması gereken bir çocuk dikkatinin dağılmasıyla kendini resim çizerken bulur). Üçüncü boyut ise planlamadır, bu da davranış sonuçlarını iyi hesaplanmaması anlamına gelir (örneğin saldırma dürtüsü hisseden birinin bunun hukuki sonucunu düşünmemesi). Bu boyutlar aynı anda da bulunabilir.

Dürtüsellik pek çok farklı neden ile görülebilir. Bir mizaç-kişilik boyutu olarak da ortaya çıkabilirken; bazı kişilik bozuklukları, madde kullanım bozuklukları, psikiyatrik hastalıklardan da kaynaklanıyor olabilir. 

Kişilik Özelliği Olarak Dürtüsellik;

Kişiliği açıklamaya çalışan birbirinden farklı görüş vardır. Kişiliğin bir kısmının genetik özellikler ile, bir kısmının ilk bebeklik anılarından başlayarak çeşitli yaşantılar sonucu ortaya çıktığı bilinmektedir. Dürtüselliğin de genetik olarak “Yenilik Arayışı” özelliğine yatkın bireylerde daha fazla görüldüğü söylenebilir. Bu noktada dürtüselliği işlevsel dürtüsellik veya işlevsiz dürtüsellik olarak da ele alındığını eklemeliyiz. Kimi araştırmacılar, dürtüselliğin hızlı yanıt gerektiren bir durumda işlevsel bir rol aldığını belirtir. Öte yandan işlevsel olmayan dürtüsellik; saldırganlık, daha zayıf sosyal ilişki, akademik başarısızlık gibi sonuçlarla ilişkilendirilir. 

İşlevsel olmayan dürtüsellik; sıklıkla bir psikolojik rahatsızlıkla birlikte görünür. Bu rahatsızlık biyolojik olabileceği gibi yanlış ebeveyn tutumları sonucunda öğrenilen bir sosyal davranış da olabilir.  Dolayısıyla dürtüselliğin kaynağı onun nasıl çözüleceği konusunda büyük önem taşır. 

Psikolojik Problemlerde Dürtüsellik

DEHB ve Dürtüsellik

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB); dikkat, hafıza, dürtü kontrolü gibi alanlarda problemlere neden olan ve beyindeki ödül mekanizmasının daha farklı çalışması ile ortaya çıktığı bilinen bir psikolojik hastalıktır. DEHB genelde kendini çocuklukta belli eden ve ilaç tedavisi gerektiren bir bozukluktur. Dürtüsellik, DEHB’nin temel semptomlardan biridir. Bu yüzden dürtü kontrolünde hastalığı tedavi edici yöntemler önceliklidir. Öte yandan dürtüsellik ile başa çıkmanın yollarını öğrenmek ve uygulamak, DEHB ile yaşamayı öğrenmek açısından yararlı olacaktır.

Bipolar Bozukluk ve Dürtüsellik

Bipolar Bozukluk, diğer ismiyle İki Uçlu Duygudurum Bozukluğu, bireylerin iki haftayı geçen depresyon ve mani/hipomani atakları yaşadıkları psikolojik bozukluktur. Bu hastalar atak geçirmedikleri dönemlerde dürtüsel değillerdir. Mani dönemlerinde aşırı heyecan, özgüven, yorulmama gibi semptomlara ek olarak kontrolsüz alkol-madde kullanımı, alışveriş, kumar gibi yüksek düzeyde dürtüsel davranışlar görünmektedir. Mani/hipomani dönemine özel olan dürtüsellik yine hastalığın kendisi ile ortaya çıkar.

Bağımlılık ve Dürtüsellik

Bağımlılık dendiğinde akla gelen uyuşturucu madde, alkol gibi bağımlılıklarla birlikte kumar, alışveriş gibi davranışsal bağımlılıklar da bulunmaktadır. Maddesel veya davranışsal her bağımlılıkta görülen madde/davranışa karşı kendini durduramama, yoksunluk belirtileri, bağımlı olunan davranış veya madde ile alakalı sürekli düşünme gibi süreçler dürtüsellik ile yakından ilişkilidir. Mizaç olarak dürtüsel bireylerin bağımlılığa daha yatkın oldukları bilindiği gibi bağımlılık da dürtüselliğe yol açmaktadır. Burada dürtüsellik olarak tanımlanan düşünmeden karar verme, bağımlı olunan maddeye ulaşmak için olası risklere kayıtsızlık gibi davranışlar gözlemlenir. 

Antisosyal Kişilik Bozukluğu ve Dürtüsellik

Kurallara karşı olmak, saldırganlık eğilimi, ani öfkelenme, düşük empati becerisi ve başkalarına verdikleri zarardan pişmanlık duymama gibi semptomları bulunan Anstisosyal Kişilik Bozukluğu da dürtüselliğin semptom olarak görüldüğü bir kişilik bozukluğudur. Bu bireylerin davranışlarının sonucunu ön göremezler, toplumsal normlara uymak için dürtülerini kontrol etmezler. Bu yüzden daha kayıtsız davrandıkları ve dürtüsel öfke tepkileri verdiklerini söyleyebiliriz.

Borderline Kişilik Bozukluğu ve Dürtüsellik

Sınırda Kişilik Bozukluğu olarak da bilinen kişilik bozukluğu, büyük bir terk edilme hassasiyeti ve benlik imgesinde problemlerin bulunduğu; hızlı ruh hali değişimleri ile bilinen bozukluktur. Bu bozukluğa sahip olan bireyler, kendilerine ve ilişkide bulundukları insanlara yönelik sık sık değişen bir algıya sahiptirler. Terk edilme hassasiyetleri ve benlikleri ile yaşadıkları belirsizlikler ile alkol-maddeyi kötüye kullanımı, riskli cinsel ilişkide bulunma, kontrolsüz alışveriş ve ani öfke gibi durumlara neden olabilmektedir. Bu kişilik bozukluğunda ruh halinin, algılayışın değişimi dürtüsel davranışlara neden olabilmektedir. 

Çocuk ve Ergenlerde Dürtüsellik

Yukarıdaki başlıklarda bahsi geçen psikolojik bozukluklar çocuk ve ergenlerde de dürtüsel davranışların nedenleri olabilmektedir. Fakat henüz gelişme döneminde oldukları için dürtüsellik nedenleri sosyal öğrenmeler, duygularıyla nasıl başa çıkacaklarını bilmemek, stres, öz kontrolün henüz gelişmemiş olması gibi nedenlerle ile de ortaya çıkmaları muhtemeldir. 

Çocuklarda görülen dürtüsel davranışlar; sınıfta problemli davranışlar sergileme, söz kesme, öfkelenme gibi şekillerde görülebilir. Çocukların kötü muamele görmesi, şiddet anlarına tanık olması, boşanma, stresli bir yaşam olayı gibi durumlar dürtüselliğe neden olabilir. Çocuğun dürtüsel tavırlarda bulunması durumunda sınırları öğretmek, öz-disiplinlerini geliştirmelerine yardımcı olmak, duygularını tanımaları ve yönetmelerini öğretmek gibi yöntemler işe yaramaktadır.

Ergenlik dönemi dürtüsel karar vermenin ve dürtüsel davranışın en belirgin görüldüğü dönemdir. Çünkü ergenlik dönemi, bireylerin karakterlerini keşfetmekle uğraştıkları bir dönemdir. Buna ek olarak ergenlikte bedenen bir yetişkine benzer fakat bunun yanında beyin henüz mantıklı kararlar almak için tam olgunluğa erişmemiştir. Bedenlerinde artan duygu yoğunluğu ile de; ergenlerde risk alma davranışı, duygu patlama anları, ani ve sonucu düşünmeden verilen kararlar daha sık görülmektedir. Bu anlamda ergen bireyin bağımlılık yapıcı bir maddeye başlaması, riskli cinsel aktivite gibi ciddi risk taşıyan durumlar bulunduğu için ergenlikte dürtüsellik dikkate alınması gereken bir konudur. Bu dönemde ergen bireylerle doğru iletişim kurmak, ilişkide hem yol gösteren bir rehber hem de destekleyici bir rolde bulunmak yararlı olacaktır. 

Dürtüsellik İle Başa Çıkma

Görüldüğü üzere dürtüsellik pek çok neden ile ortaya çıkabilir, ana nedenin ne olduğunu saptamak başa çıkma yolları için öneme sahiptir. Bu anlamda psikolojik rahatsızlık nedeniyle ortaya çıkan dürtüselliğin özellikle DEHB, bipolar bozukluk, madde bağımlılığı gibi durumlarda bir psikiyatriste başvurarak gerekli medikal tedavi sağlanmalıdır. Öte yandan nedeni ne olursa olsun, dürtüselliğin doğasını bilmek ve başa çıkma yollarından yararlanmak, öz-denetimi güçlendirmek için çaba göstermek yardımcı olacaktır. Çocuk, yetişkin veya ergen; dürtüsellik riskli durumlara neden oluyorsa bir uzmandan destek almayı düşünebilirsiniz.

Kaynakça

SÜRE, G. (2023). YETİŞKİNLERDE KARAR VERME, DÜRTÜSELLİK VE MOTİVASYON ARASINDAKİ İLİŞKİ. BEYKENT ÜNİVERSİTESİ.

Tuğcu, G. (2020). NİKOTİN BAĞIMLILIĞI OLAN BİREYLERDE DUYGUSAL YEME VE DÜRTÜSELLİK İLE NİKOTİN BAĞIMLILIĞI OLMAYAN BİREYLERDE DUYGUSAL YEME VE DÜRTÜSELLİĞİN KARŞILAŞTIRILMASI. ÜSKÜDAR ÜNİVERSİTESİ.

https://en.wikipedia.org/wiki/Impulsivity

https://www.webmd.com/mental-health/what-is-impulsivity

http://www.nusinbilgin.com.tr/durtusellik/

https://www.cocukvegenc.com/etiket/durtusellik/

https://en.wikipedia.org/wiki/Impulsivity

https://www.webmd.com/mental-health/what-is-impulsivity

Yazan: Emel AKAN

Sorumluluk Reddi: Söz konusu bu tür bilgiler Site’de yalnızca bilgilendirme amacıyla yayınlanmaktadır ve doktorunuz ya da eczacınızın tavsiyelerinin yerini almaz. Bu bilgiler hiçbir koşulda bir hastalığın veya fiziksel problemin tıbbi tanısını koymak için kullanılmamaktadır site üzerinden durumunuzla ilgili endişelerinizi ve sorularınızı sorabilirsiniz. Bununla birlikte her durumda doktorunuza ya da eczacınıza başvurmanız gerekir.

Uzman Psikolog Fundem Ece

Uzmanlık alanları: Çocuk, Ergen, Yetişkin, Aile, Çift, Cinsel Terapi.
Okan Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nü tam burslu kazandı. Psikoloji Bölümü’nü (%30 İngilizce) burslu okurken başarısı sayesinde Çift Anadal Programı’na kabul edilerek Sağlık Yönetimi Bölümü’nü de tamamladı.